Тегусигальпа, Гондурас — Teletype

Тегусигальпа, Гондурас — Teletype Кофе

Cumanicus» к кыргызскому языку

Кипчаки – одно из самых крупных и древних кыргызских племен.

Генеалогически кыпчаки входят в состав племенной группы ичкиликов (Булгачи). Ареал расселения кыргызов-кипчаков охватывает очень широкую территорию. Представители этих племен в настоящее время живут в Оше, Джалал-Абаде, Баткене, в Чуйской области. Кроме того они встречаются в Узбекстане (Андижане, Намангане), Таджикистане (Джергетале, Шаартузе, Горгом Бадахшане), Китае (СУАР) и др. (1, с.126).

Известный тюрколог Баскаков Н.А., подчеркивая особое влияние кипчакского языка на формирование и развитие кыргызского языка, относит кыргызский язык наряду с алтайским, к кыргызско-кипчакской группе восточно-хунской ветви тюркских языков (2, с. 210).

Такая классификация была построена прежде всего на основе исторического процесса развития языков в связи с историей самих тюркских народов, с учетом всего грамматического строя тюркских языков и их словарного состава. Данный факт подтверждает неразрывную связь кыргызского и кипчакского языков. В связи с этим большой интерес представляют процессы взаимодействия и взаимовлияния языков этих племен.

Состояние кыргызского языка в средние века (фонетика, лексика, сфера его употребления, развитие и связи с другими языками), к сожелению, отражено только в отдельных письменных памятниках. В результате чего, кыргызский язык того времени с лингвистической точки зрения совершенно не исследован.

Общепризнанное письменное наследие «Codex Cumanicus» или «Кыпчакский словарь» отражает состояние тюркских языков того времени и, безусловно, дает также весьма полное представление о языке кыргызовкипчаков XIII-XIVвв., и, конечно же, является благодатным материалом для кыргызского исторического языкознания.

Согласно историческим научным данным, кыргызы и кипчаки всегда жили по соседству и были связаны тесными экономическими и родственными узами. Об этом же свидетельсвуют произведения устного народного творчества (легенды, загадки и т.д.). К примеру: “Сенде жок, менде жок, Отто жок, сууда жок, Кыргызда жок, кыпчакта жок” (загадка, птичье молоко).

Автор словаря “Дивани лугат ит-турк” Махмуд Кашкари близкородственными считает языки племен: кыргыз, кыфчак (кыпчак), огуз, тухси, ягма, чыгыл, ыграк, чарух.

А также благодаря географической близости мест проживания кыргызов и кыпчаков происходило смешение их родов и племен, которое отражено в произведениях устного народного творчества:

Качып барган кыргызда, Катаган, тейит калкы бар.

Кадимки Кошой алпы бар, Кыпчакта Кылыч теги бар. (3, “Манас” с. 36-37.).

Калы калмак кол салып Кыргыз менен кыпчактан Жылыга чаап олжо алып, Ушуларды укканда лгм келет арданып!

Кыргыз, кыпчак элимдин Кырылган чм албасам. (“Курманбек” с. 11-12.).

Ке Кашкардын ар жагы, Кебез тоонун бер жагы Ке талааны жердеген, Уругум кыпчак эл деген.

Кырк уруу кыргыз эл эле Ал кыргыздын бир уулу.

Элеман кыпчак мен элем. (“Эр Тштк”, с.338).

Литературовед Т.Абдракунов, исследуя загадки, имеющиеся в письменном памятнике «Codex Cumanicus» отметил, что они являются также лексическим богатством кыргызского языка. Сравнивая их с произведениями фольклора некоторых тюркских народов, он констатировал тот факт, что загадки тюрков часто совпадают по семантике, а отдельные из них совпадают прямо слово в слово: «… тесно переплетенные фольклорные связи кыргызов и кыпчаков, отраженные в письменном памятнике кыпчаков, ведут нас к общим корням двух родственных народов.

Известно, что в составе Кыргызского государства жили кыргызы, тувинцы, хакасцы и народы Горного Алтая, которые имели тесные политические, экономические и культурные связи. Мы полагаем, что загадка в памятнике о змее и ноже является общей для всех народов енисейской эпохи.

Одной из причин того, что мы пришли к такому выводу, является не только то, что эти загадки похожи друг на друга по смыслу как две капли воды, сохранились у всех этих народов, но и то, что в упомянутом письменном памятнике средних веков их фонетический облик фактически не изменился» (4,с.15).

На основе вышеприведенных, глубоко аргументированных материалов, мы пришли к выводу, что кыргызский народ с древних времен был тесно связан с кыпчаками.

Фонетически язык письменного памятника «Codex Cumanicus» довольно близок ко всем тюркским языкам, но особенно он близок к говору «ичкилик»

южного диалекта кыргызского языка. Наблюдается не только близость фонетического строя (звуковые изменения, сингармонизм и т. д), но и схожесть лексическая.

Похожие работы:

Тегусигальпа, Гондурас — Teletype«Министерство образования и наук и Российской Федерации Курганский государственный университет МОЛОДЕЖЬ И ОБЩЕСТВО: ПРОБЛЕМЫ ВЗАИМОДЕЙСТВИЯ Сборник научных трудов Всероссийской заочной научно-практической конференции 1 – 30 ноября 2021 года Курган 2021 1    УДК 323 ББК 66.3(2).41 М75 Молодежь и общество: проблемы взаимодействия: Сборник научных трудов Всероссийской заочной научно-практической конференции. – Курган: Изд-во Курганского гос. ун-та, 2021. 154 c. Печатается по решению научного совета…»

Тегусигальпа, Гондурас — Teletype«Труды VI Международной конференции по соколообразным и совам Северной Евразии СОВРЕМЕННОЕ СОСТОЯНИЕ СТАВРОПОЛЬСКОЙ ПОПУЛЯЦИИ СТЕПНОЙ ПУСТЕЛЬГИ М.П. Ильюх Cтавропольский государственный университет (Россия) ilyukh@mail.ru The present status of the Lesser Kestrel population in Stavropol Territory. – Ilyukh M.P. – In the semidesertic steppes of the Kuma River there are two isolated micropopulations of the Lesser Kestrel (Falco naumanni), allocated at 40 km from each other: the urbanized compact…»

Тегусигальпа, Гондурас — Teletype«Научно-издательский центр Социосфера Пензенский государственный университет Донецкий государственный университет управления ЭКОЛОГИЧЕСКОЕ ОБРАЗОВАНИЕ И ЭКОЛОГИЧЕСКАЯ КУЛЬТУРА НАСЕЛЕНИЯ Материалы международной научно-практической конференции 25–26 февраля 2021 года Прага 2021 1 Экологическое образование и экологическая культура населения : материалы международной научно-практической конференции 25– 26 февраля 2021 года. – Прага : Vdecko vydavatelsk centrum Sociosfra-CZ, 2021 – 191 с….»

Тегусигальпа, Гондурас — Teletype«РОССИЙСКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ ПЕДАГОГИЧЕСКИЙ УНИВЕРСИТЕТ ИМ. А.И.ГЕРЦЕНА ИНСТИТУТ МЕЖДУНАРОДНЫХ СВЯЗЕЙ МЕЖДУНАРОДНОЕ СОТРУДНИЧЕСТВО: ПРОЕКТЫ, КОНКУРСЫ, ГРАНТЫ, КОНФЕРЕНЦИИ ИНФОРМАЦИОННЫЙ БЮЛЛЕТЕНЬ № Санкт-Петербург 2 ОТВЕТСТВЕННЫЙ РЕДАКТОР БЮЛЛЕТЕНЯ: КРУГЛОВ А.Ю., директор Института международных связей РГПУ им. А.И. Герцена, д.соц.н. РЕДАКТОРЫ БЮЛЛЕТЕНЯ: АЛЬМЕТОВА Н.М., ведущий переводчик Института международных связей РГПУ им. А.И. Герцена ИСМАИЛОВА Р.Д., ведущий…»

Тегусигальпа, Гондурас — Teletype«РОССИЙСКАЯ АКАДЕМИЯ СЕЛЬСКОХОЗЯЙСТВЕННЫХ НАУК ГОСУДАРСТВЕННОЕ НАУЧНОЕ УЧРЕЖДЕНИЕ ВСЕРОССИЙСКИЙ НАУЧНО-ИССЛЕДОВАТЕЛЬСКИЙ ИНСТИТУТ КОРМОВ ИМЕНИ В. Р. ВИЛЬЯМСА Научное обеспечение кормопроизводства России Материалы Международной научно-практической электронной конференции, посвященной 100-летию ВНИИ кормов имени В. Р. Вильямса (ГНУ ВИК Россельхозакадемии, 12-13 июня 2021 г.) МОСКВА2021 1 НАУЧНОЕ ОБЕСПЕЧЕНИЕ КОРМОПРОИЗВОДСТВА РОССИИ. Материалы Международной научно-практической электронной…»

Тегусигальпа, Гондурас — Teletype«Центр научных работников и преподавателей иудаики в вузах Сэфер Институт славяноведения Российской академии наук Устное и книжное в славянской и еврейской культурной традиции Сборник статей Академическая серия Выпуск 44 Москва 2021 Oral and Written in Slavic and Jewish Cultural Tradition Collection of articles Устное и книжное в славянской и еврейской культурной традиции Сборник статей Редколлегия: О.В. Белова (ответственный редактор), И.В. Копчёнова, В.В. Мочалова, В.Я. Петрухин Издание…»

Тегусигальпа, Гондурас — Teletype«Доклад об осуществлении Гаагской конвенции 1954 года о защите культурных ценностей в случае вооруженного конфликта и двух протоколов к ней (1954 года и 1999 года) 2005-2021 гг. -2СОДЕРЖАНИЕ Стр. Введение 3 I. Исторический обзор 4 II. Деятельность Секретариата по осуществлению Конвенции и двух протоколов к ней (1954 г. и 1999 г.) (за период 2005-2021 гг.) 5 III. Сотрудничество с международными учреждениями 14 III. (i) Сотрудничество с Организацией Объединенных Наций и с НАТО 14 III. (ii)…»

Тегусигальпа, Гондурас — Teletype«МИНОБРНАУКИ РОССИИ Федеральное государственное бюджетное образовательное учреждение высшего профессионального образования Тульский государственный университет Кафедра Туризм и индустрия гостеприимства ТУРИЗМ В СОВРЕМЕННОМ МИРЕ. ПРОБЛЕМЫ И ПЕРСПЕКТИВЫ СБОРНИК РАБОТ ПО МАТЕРИАЛАМ ПЕРВОЙ МЕЖДУНАРОДНОЙ ЗАОЧНОЙ НАУЧНО-ПРАКТИЧЕСКОЙ КОНФЕРЕНЦИИ 25 октября 2021 г. Тула, 2021 Туризм в современном мире. Проблемы и перспективы: сборник работ по материалам первой международной заочной научно-практической…»

Тегусигальпа, Гондурас — Teletype«МИНИСТЕРСТВО КУЛЬТУРЫ И НАЦИОНАЛЬНОЙ ПОЛИТИКИ РЕСПУБЛИКИ БАШКОРТОСТАН МИНИСТЕРСТВО ОБРАЗОВАНИЯ РЕСПУБЛИКИ БАШКОРТОСТАН ГОСУДАРСТВЕННОЕ ОБРАЗОВАТЕЛЬНОЕ УЧРЕЖДЕНИЕ ВЫСШЕГО ПРОФЕССИОНАЛЬНОГО ОБРАЗОВАНИЯ БАШКИРСКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ ПЕДАГОГИЧЕСКИЙ УНИВЕРСИТЕТ им. М.АКМУЛЛЫ ГУМАНИСТИЧЕСКОЕ НАСЛЕДИЕ ПРОСВЕТИТЕЛЕЙ В КУЛЬТУРЕ И ОБРАЗОВАНИИ Материалы IV Международной научно-практической конференции 11 декабря 2009 года Уфа 2009 УДК 821.512 ББК 83.3(2Рос=Баш) Г 94 Печатается по решению…»

Тегусигальпа, Гондурас — Teletype«СИСТЕМА ГЕОГРАФИЧЕСКОГО ОБРАЗОВАНИЯ БЕЛАРУСИ В УСЛОВИЯХ ИННОВАЦИОННОГО РАЗВИТИЯ МАТЕРИАЛЫ РЕСПУБЛИКАНСКОЙ НАУЧНО-ПРАКТИЧЕСКОЙ КОНФЕРЕНЦИИ Минск 21 – 23 октября 2021 года УДК 91:378.016(476)(06) ББК 26.8Р3(4БЕИ)Я431 Редакционная коллегия: доктор географических наук, профессор И.И. Пирожник (председатель), доктор географических наук Я.К. Еловичева, кандидат географических наук,Д.Л. Иванов, В.В. Махнач Рецензенты: доктор географических наук Т.И. Кухарчик кандидат географических наук Г.С….»

Тегусигальпа, Гондурас — Teletype«МИНИСТЕРСТВО ОБРАЗОВАНИЯ И НАУКИ РОССИЙСКОЙ ФЕДЕРАЦИИ МИНИСТЕРСТВО ОБРАЗОВАНИЯ И НАУКИ РЕСПУБЛИКИ ТЫВА МИНИСТЕРСТВО ПО ДЕЛАМ МОЛОДЕЖИ И СПОРТА РЕСПУБЛИКИ ТЫВА ФГБОУ ВПО ТУВИНСКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ УНИВЕРСИТЕТ МАТЕРИАЛЫ I-ой международной научно-практической конференции молодых ученых, аспирантов и студентов АКТУАЛЬНЫЕ ПРОБЛЕМЫ ИССЛЕДОВАНИЯ ЭТНОЭКОЛОГИЧЕСКИХ И ЭТНОКУЛЬТУРНЫХ ТРАДИЦИЙ НАРОДОВ САЯНО-АЛТАЯ (28 июня – 2 июля 2021 г.) г. Кызыл – 2021 УДК 57 58 59 ББК 28 28.5 28.6 26. Актуальные…»

Тегусигальпа, Гондурас — Teletype«УДК 025.1 Мартин Уэйд Заново изобретая библиотеку: роль стратегического планирования, маркетинга, внешних связей в деятельности Национальной библиотеки Шотландии Освещена деятельность Национальной библиотеки Шотландии: пересмотр своей роли и задачи как национальной и ведущей научной публичной библиотеки. Изложены основные факторы, влияющие на работу в условиях перемен, представлены три главных элемента, на которых следует сосредоточиться: разработка перспективы, маркетинг и внешние связи, роль…»

Тегусигальпа, Гондурас — Teletype«Адрес проведения конференции: Семинар проводиться 14-15 мая по адресу: Санкт-Петербург, станция метро Нарвская, улица Ивана Черных, дом 4, 1-й этаж, аудитория В-125. На входе у здания Вас будут встречать. Добраться до станции метро Нарвская Вы можете так же, как описан проезд до гостиниц. Схема прохода от станции метро Нарвская ниже на картинке. Выходите из метро, поворачиваете направо, обходите Дом культуры имени Горького и поворачиваете налево. Увидите большую вывеску. Ниже предлагаем Вам…»

Тегусигальпа, Гондурас — Teletype«УДК 39 ББК 63.5 Н34 Издание осуществляется при поддержке Министерства иностранных дел Германии Gefrdert durch das Auswrtige Amt der Bundesrepublik Deutschland Под редакцией доц., к.и.н. И.Р. Плеве, доц., к.и.н. Т.Н. Черновой Отв. составитель Т.Н. Чернова © Международный союз немецкой культуры (МСНК), 1998 ISBN 5-7834-0005-Х © Оформление. Издательство Готика, 1998 СОДЕРЖАНИЕ I. ИНФОРМАЦИЯ О СОСТОЯВШИХСЯ КОНФЕРЕНЦИЯХ, СЕМИНАРАХ 2 Международная научная конференция Немецкие предприниматели в Москве…»

Тегусигальпа, Гондурас — Teletype«rep Генеральная конференция Confrence gnrale 31-я сессия 31e session Доклад Rapport !#$*)(‘& General Conference Paris 2001 !#$%&&1(0/).-, *)( 31st session 2 234 Report Conferencia General 31a reunin y Informe 31 C/REP/15 27 августа 2001 г. Оригинал: английский ДОКЛАД МЕЖПРАВИТЕЛЬСТВЕННОГО КОМИТЕТА ПО ОХРАНЕ ВСЕМИРНОГО КУЛЬТУРНОГО И ПРИРОДНОГО НАСЛЕДИЯ О СВОЕЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ (2000-2001 гг.) АННОТАЦИЯ Источник: Статья 29.3 Конвенции об охране всемирного культурного и природного наследия, в…»

Тегусигальпа, Гондурас — Teletype«DAILY MONITOR 11 июля 2021 г. НОВОСТИ ИНДИКАТОРЫ Значение Изменение -0,71% 33,8357 По оперативным данным органов управления Курс $, ЦБ РФ -0,54% АПК субъектов Российской Федерации по 46, Курс €, ЦБ РФ состоянию на 11 июля 2021 года зерновые -1,21% 2, Курс UAH, ЦБ РФ культуры обмолочены с площади 3,8 млн. га 0,32% 11, Курс $/UAH, межбанк или 8,2% к уборочной площади (в 2021 г. – 6,6 0,43% 15, Курс €/UAH, НБУ млн. га) -0,25% 1, Курс $/€ Зерно ОнЛайн -1,38% 68, DJ-UBS Agro -0,88%…»

Тегусигальпа, Гондурас — Teletype«№ Направления, темы Головная Отделы РНБ Срок Объем Руководители, Результаты организация, заверше работ на исполнители соисполнители ния 2021 г. (а.л.; кол-во записей и т.д.) I. НАУЧНОЕ ОБЕСПЕЧЕНИЕ РЕАЛИЗАЦИИ ОСНОВНЫХ НАПРАВЛЕНИЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ НАЦИОНАЛЬНОЙ БИБЛИОТЕКИ 1.1 КООРДИНАЦИЯ И ПЛАНИРОВАНИЕ Перспективное РНБ Дирекция, 2021 А.В. Лихоманов, Ежегодные и перспективные планирование деятельности отдел ген. дир. планы, РНБ развития, Л.В. Куликова, Сводные отчеты отделы РНБ зав. отд. Участие РНБ в…»

Тегусигальпа, Гондурас — Teletype«Состав жюри Муниципальное общеобразовательное учреждение Секция №1. Филология Карпичева Н.Л., к.ф.н., лаборатория литературоведческих Почетные гости Средняя общеобразовательная школа №5 с углубленным исследований МаГУ конференции: Измайлова Г.В., учитель литературы МОУ СОШ №5 УИМ, изучением математики города Магнитогорска победитель областного конкурса Учитель года Борисова Л.А., член совета ветеранов Пучков Евгений, ученик 9 кл. Секретарь: Наркунас Татьяна, ученица 9-а кл. школы Брызгунова…»

Тегусигальпа, Гондурас — Teletype«МИНИСТЕРСТВО ОБРАЗОВАНИЯ И НАУКИ РФ Администрация городского округа Город Избербаш ФЕДЕРАЛЬНОЕ ГОСУДАРСТВЕННОЕ БЮДЖЕТНОЕ ОБРАЗОВАТЕЛЬНОЕ УЧРЕЖДЕНИЕ ВЫСШЕГО ПРОФЕССИОНАЛЬНОГО ОБРАЗОВАНИЯ Дагестанский государственный университет Филиал в г. Избербаше АКТУАЛЬНЫЕ ПРОБЛЕМЫ И ПЕРСПЕКТИВЫ ЭКОНОМИКИ, ПРАВА И КУЛЬТУРЫ РЕГИОНА Том первый Сборник материалов региональной научно-практической конференции, 9 декабря 2021 г., посвященной 80–летию ДГУ 2021 РЕГИОНАЛЬНАЯ НПК АКТУАЛЬНЫЕ ПРОБЛЕМЫ И ПЕРСПЕКТИВЫ…»

Тегусигальпа, Гондурас — Teletype«ЗАО Университет Управления Проектами ГРУППА КОМПАНИЙ ПМСОФТ Обучение – первый шаг внедрения системы управления проектами Инвестиции в обучение и непрерывное повышение квалификации повышают производительность сотрудников на 16-17% Return-on-Investment Analysis of Education and Training in the Construction Industry. Ray Marshall Center Обучение УП является необходимым не только для профессионалов в этой предметной области, но и для широкого круга специалистов, чья деятельность носит проектный…»

Лы жаза

I. БІЛІК (Таным) 1. Шыыс хан бйырды: оларды (бізге жау боландарды немесе заман) балалары ке аылын тыдамады, інілер сздеріне назар аудармады;

кйеуіні йеліне сенімі жоалды, ал йелі кйеуіне мойын снбады, айын ата келіндеріне суы кзбен арады, ал келіндер айын аталарына ізет жасамады, ересектер кішілерді трбиелемеді (лкендер кішіге жол крсетпеді), ал кішілер лкендерді сиетін стамады, асйек-мырзалар ызметшілерді жрегіне жаын трды, ал сырты адамды билікке келмеді, бай адамдар млік жасылыын крді, біра лысты басарушы адамдарды діретті етпеді жне лысты ныайтуа жол бермеді, (сондытан) йосун, ясак жне аыл-ой жолы мен молшылы (жолы) белгісіз болды.

Сол себептерден (елді ішін) оппозиционистер, рылар, тірікшілер, блікшілер жне арашылар жайлады. Ондай адамдар здеріні йлерінде (бір) кн болмады, сондытан олар (жатпай-трмай) рлы жасады, йірлер мен табындарда, жасы атта тыным болмады, ол аттар зорыып лгенінше, арам атанынша, шіріп кеткенінше (сасып кеткенінше) жне ырыланынша демалыс болмады. Ол замандаы тртібі жо, маынасы жо бл тайпа мірі осындай еді.

Шыыс ханны баыты (заманы) келгенде, олар оны бйрыына (ол астына) кірді, сонда ол берік бекіген за (жосы) арылы оларды басарды.

Предлагаем ознакомиться:  Как сделать горшочки для рассады растений своими руками

Аылды (даналар) мен (арлы) азаматтарды скер-бектері (олбасшылар) етті.

бжіл жне тсілойларды олдарына керек-жаратарын (ры) беріп жылышы етті; аылсыздарды, олара (олдарына) кішкене рме амшы беріп, ойшылыа жіберді. Осы себептен де оны (Шыыс ханны) ісі жаа туан Ай секілді (толысып) кннен кнге деді; аспаннан, брінен жоары дайды діретімен жеімпаз-кмек (Шыыс хана жрдем беру шін) тмен тсті, ал жердегі (т-береке)

оны (Шыыс ханны) шапаатымен келді; жазы жайлау оны (Шыыс ханны) масайрайтын жне тойлайтын жеріне айналды, ал ыстау онысы лайыты жне мала жайлы болып келді. лы дайды айырымымен мен осы (жоарыда айтан) маынаны тауып аланымда жне зімше осы ойды іздегенімде (ашанымда), сонда (лы) згерістер болды; сол себепті тынышты, шатты жне тойлар (зілмей жаласып) осы уаыта дейін келіп жетті.

Осыдан (заманнан) со жне бес жз жыла дейін, мы жыла дейін, он мы жыла дейін де туатын рпатар, егер мені орнымды басатын болса, арапайым халытан бастап бріне жарайтын, Шыыс ханны осындай йосун (жосын) мен йосак (жосы) заын брмаламай жне сатаса, онда (сол адамдара) аспанны береке кмегі (Ахура-Мазда) келеді, олар (кмек алан со) здіксіз сауы-сайранда жне тойлаумен (мір сретін) болады; (он сегіз мы лемні) дайы олара (т-береке дарытады); адамдар олар (мармдар) шін да баыштайды, олар мгілік жасайтын болады жне екі дниені игіліктеріне кенелетін болады. Оан (жету шін) келесі аидалар ажетті:

(есіізде болсын) мемлекетті беріктігі – (заыны) тзімділігінде, атадыында.

2. Егер осы (бізден) кейін (мірге) келетін кптеген патшаларды ханзадалары, олармен бірге (ызметтес) болатын мырзалар, батырлар жне бектер Жазаны (сиеттерін) бекем сатамайтын болса, онда мемлекетті шаыраы шайалады жне (жлыны) зіледі. Сонда (ана) Шыыс ханды шын кілмен (жылап-еіреп, жаздым-жаылдым деп) іздейтін болады, біра (брі кеш болады) таба алмайды.

3. Жылды басында жне соында бізді ойымызды тыдауа келіп жне кері (еліне) айтатын сансыз, мыдаан, жздеген бектер скерді басара алады, здеріні кигіз йлерінде (шыпай) отырып алып, (бізді Жазадаы) ойларды естімейтіндерді (скер немесе ел басарамын деген) жадайы болса, тере суа бататын, таса немесе амысты жерге атылан оа сайды – олар (жеіліске шырап зінен зі) жо болып кетеді. Мндай адамдара (ел немесе ол) басару йлесімсіз.

4. Кімде-кім з от басын дрыс басарып алып жре алса, (ел) иелігін де дрыс алып жре алады. Кім мойнына алан міндетіне сйкес он адамды (бйырылан жмыса) дрыс жмылдыра алса, оан (арауына) мы жне тмен (адам) берілсе де оды, (себебі) ол з міндетін жасы атара алады.

5. Кім зіні ішін (арын) тазарта алса, сол (адам з билігіндегі) иелікті рылардан (жемор, преор, таы баса) тазарта алады.

6. зіні ондыын (дрыс басара) алмаан рбір бекті, біз йелімен жне балаларымен бірге кінлі етеміз (жазалаймыз) жне бек етіп тап соны ондыынан (баса) біреуді айта сайлаймыз. Жздік, мыды жне тмен бектерімен де дл осылай (жмыс) жасаймыз.

7. ш кемегер адам келісіп шешкен рбір (іс пен) сзді, барлы жерде (ны сеніммен) айтуа болады; олай жасалмаан жадайда (ол сз бен іске) сенуге болмайды.

з сзіді жне басаларды сзін біліктілерді сзімен салыстыр: егер ол (ойлары) бірдей болып шыса, онда (жрт алдында) жариялауа болады, ондай (йлесім) болмаан жадайда ешандай жариялауа болмайды.

8. Ісі тсіп тран, лкен кісімен (бірге, жретін ркім) сол лкен кісі срамайынша, (зіні мддесін кздеп) бір (ауыз) сз де айтуа тиісті емес;

ол лкен кісіні сраына сйкес келетін ылайыты жауапты (тапса) мейлі берсін. Егер ол (жолы кіші ркім) сзді брын бастаса – лкен лаына ілсе жасы; ондай болмаан жадайда ол (жолы кіші ркім) суы темірді соады.

9. рбір еті алы (семіз) болса да жасы шабатын жылы, егер сол бітімімен (бапсыз-а) шапса, ондай атты жасы деп атауа болады.

Біра тек бабы келсе (ана) жасы шабатын болса, жасы ат деп айтуа болмайды.

10. Басшылы жасайтын аа бектер жне барлы жауынгерлер, жаугершілікте (болсын) немесе ашылыпен айналысып жрсін, здеріні атына (кір келтірмеуге), зіні есімі мен даын аспандатуа тиісті; ркез дайдан (бар ынты-шынтымен) жалбарынып зіні есімін сегіз жаынан демілеуді, тубшіл (шын) жрекпен жалбырана срау (керек), тек кне тір (ана згермей) бір орында мгілік трады, (дниені трт брышын да кшпен стау дайды ана олынан келеді).

11. (Тынышты заманда) халы ішінде жргенде бзау сияты кішкентай жне ндемейтін (момын) болуы керек, ал соыс кезінде – аа тскен аш сар трізді (соралап) кздеген іске (ашты) айаймен (рандап) кірісу керек.

12. Айтылан рбір сз шындыымен кшті деп ойлаймын. Ол егер зілдесе орындауа болмайды.

13. Адам зін алай білсе, басаларды да (солай) біле алсын.

14. Ер кісі адамдара барлы жерде бірдей крінетін Кн емес: ері амен немесе соыспен алыса жолаушылап кеткенде йел йін асан тазалыпен, ыппен жне деппен стасын, егер йіне (алыстан) жаушы немесе кделі она келсе, барша (жн-жосыты) орын-орнымен істесін, рі ол келген кісіге лайыты кделі тама зірлесін, сонда она ештееге мтаж болмайды, ол (нтижесінде) сзсіз кйеуіні жасы атаын шыарады жне шыа айналан тау секілді оны абыройын (лы) жиындарда аспандатады, (есіізде болсын) жасы ерлерді ата-даы жасы йелдер арылы шыады.

15. Блік кезінде Дарай-Уха (сатыпен) алай (айла) жасаса, (айланы) солай жасау керек. Ол блік уаытында Хатакин тайпасынан екі нкерімен бірге келе жатып, алыстан екі аттылыны креді. Нкерлері “біз шеуміз, ал олар екеу; олара шабуыл жасайы” деді.

Ол “біз оларды алай крсек, олар да бізді на сондай крді – шабуыл жасауды ажеті жо” деді де атын амшылап, ол кейін шаба жнелді. Соынан шынында дл ол ойлаандай болып шыты, сол екеуді бірі татар тайпасынан Тикум-Уха екен; бес жзге жуы з адамдарын торуыла (жасырып) ойан да, лгі (Дарай-Уха бастаан) ш адам зіне шабуыл жасаса, жан сауалап (тірік) ашып, оларды сол (тза) жаа алдап келіп, сосын зіні нкерлері кмегімен оларды стап алу шін (алдаусыратып) крінген.

16. Біз аа шыып (жазысыз) кп тау гіздерін ырамыз; біз соыста жне кп дшпанды лтіреміз. (Бл ан тгулерді ауыртпалыы жне кнсі аса лкен) біра брінен діретті Тір (а) жол ашады да (бл кнар) іс сондай жеілдейді, олар (ырыландар кек алуды) мытады жне (кзарасы жасы баыта) згереді.

18. Бізге зерлі киім мен асыл бйым заттарды (стінен) пайда кремін деген мітпен келетін (саудагер) кпестер андай тауарлар мен маталардан (анша) пайда тсетініне (кзін жмып) жата айтатындай тжірибелі болса, сол секілді скер басаратын бектер де балаларын сондай етіп сада атуа жне ат лаында ойнауа йретуге тиісті; осы істерге оларды (кзін ашаннан) жаттытырып, сондай-а тжірибелі алып-сатарлар сияты, здері болаша иелік ететін нерлеріне (осы бастан даярлап), оларды сондайлы батыл жне ержрек етіп сірулері керек.

19. Бізден кейін бізді ру (адамдары) алтын (жіппен) кктелген киім (талап) киетін болады, майлы (семіз соым) жне ттті таамдар (тадап) жейді, текті нсілді аттара (тадап) мінеді, сйкімді (кргенді) йелдерді (тадап жріп жар етеді) шады жне (бл игіліктерді барлыын) бізді келеріміз бен ааларымыз жинады (соларды арасында осындай дрежеге жеттік) демейді, сондай-а бізді жне сол бір асан жанкешті антгіс иындыпен келген лы жеісті кнді мытады.

20. Шарап жне ара ішуші адам мас боланда ештее кре алмайтын соыр болып алады. Оны шаырса естімейді, мылау болады; онымен сйлессе (тілі крмеліп) жауап бере алмайды. Мас болан кезінде лген адам алпындаы сияты тзу отырысы келсе – отыра алмайды; сондытан басынан жараат алан адам сияты болады, сезімсіз жне (мгіріп) есегіреп алады.

Шарап пен ара (бар жерде) аыл мен нер шін (онатайтын) пайда (я) жо, сондай-а (ішкен адам) ізгі асиеттері мен аяулы мінезін жоалтады; олар (адамды) жаман істерге, (наа) кісі лтіруге жне (масатсыз) рыс-жанжала араластырады; адамны зінде бар (дниемлік) заттарынан, сондай-а зі білетін бойына онан (асиетті) нерлерінен айырады да, оны (атаран) істері мен (жрген) жолы ятты (масараа) айналады; сондытан ол (адамды) жолын жоалтады.

Шарап пен араа тойымсыз патша лы істерді, (алысын болжаан) ойларды жне лы (мемлекеттік) рылым-жйелерді (мірге) келтіре алмайды.

Шарап пен араа нпсі-мар бек (зіні арамаындаы) мыды, жздік жне ондытарды істерін (демі йлестіріп, атал) тртіпте стай алмайды.

Шарап ішуге мар болан атардаы жауынгер ол (араша) адам (тадыры) те лкен атыыса шырайды, яни ол баытсыздыа душар болады.

Жй, яни арадан шыан адам егер шарап ішуге мар болса ат, табын жне зіні барлы (дние) млкін тауысып (маскнем) кедейге айналады.

Шарап ішуге мар л мірін здіксіз абыржу мен (орлыпен) жапа шегуде ткізеді. Блар – шарап пен ара, мас боландарды (слусы деп) бетіне жне (ізгісі деп) жрегіне арамайды – жасыларды да, аыматарды да мас етеді жне бл мас адам “аыма” немесе “жасы адам екен” деп айтпайды. олды дрменсіз егеді – сондытан ол алудан жне з ксібін атарудан бас тартады; аяты лсіз етеді – ол имыл жасау мен жруден бас тартады, жрек пен миды лсіз етеді – олар дрыс сезініп ойлай алмайды;

барлы сезім мен ойлау жйелерін жарымжан етеді.

Егер (ол шарапа салынан жан) ішуден енді баса амалы алмаса, онда айына ш рет тоя ішуі керек; егер шеуден асса – тртіпсіздік; егер айына екі рет тоя ішсе, бл – дрысыра, ал егер бір рет ішсе – сзсіз матауа трарлы; ал егер ішпесе – онда зі мір сруі шін одан арты не (баыт) болуы ммкін? Біра тоя ішпейтін ондай адам айдан табылады? Егер табылса, онда ол жан барша рметке лайыты.

II. ЖОСЫ (Дстр) Бізге жеткен Жосы заны зінділері мынаны хабарлайды:

1. Крсеызар (зинаор) йлене ме лде жо па, ерекшеліксіз лім жазасына кесіледі.

2. Кім айай-шуымен айыпты болса, ол да сондай-а лім жазасына кесіледі.

3. Кім дейі немесе кзбояушылыпен тірік айтса, немесе біреу келесіні тртібіне астыртын араса немесе керісіп жатан екеуді арасына тсіп жатаса жне біріне-бірі арсы шыандарды біріне кмектессе сондай-а лімге кесіледі.

4. Кім суа немесе клге сисе лімге кесіледі.

5. Кім тауар алып кйреуге шыраса, сосын таы тауар алып таы да кйресе, оны шінші реттен кейін лімге кесу.

6. Кім ттына алынана тама пен киімді ттындаандарды рсатынсыз берсе, ол лімге кесіледі.

7. Кім ашан лды немесе ашып кеткен ттынды тауып алса, ол брын кімні олында болан болса, соан айтармаса, лім жазасына тартылады.

8. Жануарды жегісі келсе, оны аяын байлап, арнын жарып жне жрегін жануар лгенше олмен ысып трып, сонан со ана оны етін жеуге болады; біра кім жануарды мсылмандар сияты сойса, оны зін сойсын.

10. Ол (Шыыс хан), Али-бек-Абу Талебті рпатарына, бріне бірдей алым жне салы салынбасын, сондай-а паырларды ешайсысына, л-ранды оушылара, за берушілерге, здеріні мірін намаз оуа жне тауалыа сарп еткендерге, азаншы мен ліктерді денесін жуушылара алым мен салы салынбауына аулы шыарды.

11. Ол (дінні) біреуін басалардан арты крмей, барлы (діни) ибадаттарды (тубелерді) сыйлауа аулы шыарды.

12. Ол (мейлі ол мір, ол алушы (абылдаушы) ттын болсын) сынушы алдымен зі сынан дмін жегенше, баса біреуді олынан ас жеуге з халына тиым салды; ол олара дастарханда бтен біреу бар кезде, оны тама жеуге шаырмастан брын жеуге тиым салды; ол біреуіні жолдастарынан арты тоюына жне тама пісіретін от пен тама ішетін табатан аттауа тиым салды.

13. Егер олар тама ішіп жатанда, адамдарды асынан кім (жолаушы) тсе, ол атынан тсуге, оларды рсатынсыз-а ас жеуге тиіс жне де оларды ешайсысы олара бан тиым салмауы керек.

14. Ол олара олдарын суа салуа тиым салды жне су алуа ыдыстарды біреуін пайдалануа бйырды.

15. Ол оларды киімдерін бден тозанша жумай киіп жруге тиым салды.

16. Ол андай болмасын бір затты адал емес деп айтуа тиым салды, “барлы бйымдар адал” деп бекітті, таы таза жне таза емес аралыына айырмашылы жасамады.

17. Ол олара дінні біреуін басаларынан арты круге тиым салды, сздерді рметті аттарды (есімдерді) олданып сйлеу жне слтана немесе баса біреуге арап сйлегенде арапайым ана оны есімін олдану керек.

19. Ол, скерлерге ілескен йелдерді (шатырдаы) соы жауынгер рыса (алы шепке, рыса) аттананда ерлерді мадайына тиесілі ебегі мен міндетін атаруа жарлы етті (бйырды).

21. Ол олара жылды басында здеріні барлы ыздарын слтана (хана), ол зі шін жне зіні балаларына тадап алуына крсетуді бйырды.

23. Ол, кне (ескі) мірлер жаза басан кезде (тртіпсіздік жасаанда) патша оны жазалауы шін оан ызметшіні соысын жібергенде, зін соыны олына беріп (тапсырып), патшаны таайындаан жазасын орындаанша, ол мейлі мірінен айыру болса да, оны алдында арсылысыз тырп етпей жатуды задастырды.

25. Ол, мемлекеттердегі барлы саяси оиаларды тез білу шін, траты пошта руды слтана тапсырды.

2. Орта асырлардаы аза хандары жне оларды айтулы задары Шыыс ханны сырты саясат пен скери мселеде кеесшісі батырабыз Кет Ба, ал ішкі саясат пен империя халытарыны бірлігін сатауда кеесшісі шешен Майы би болыпты. 1220-шы жылдары бгінгі азастан жері осы алып империяны бір блігі Жошы лысыны рамына енді.

Шыыс хан, Жошы хан, Кет Ба, Майы би болып азаты ш жзге бліп, ш аайынды адамнан – Аарыс, Жанарыс, Бегарыстан таратыпты.

лаатты бабаларымыз Шыыс хан, Кет Ба абыз, Майы би жне Жошы ханны барлы азаты ш жзге блуіні нтижесінде бгінгі аза мемлекетіні негізі аланды. аза тарихы, Орталы Азияны баса кшпелі елдеріні де тарихы ататы хандар мен кемегер ру ксемдеріні ызметі арылы баяндалады.

Мшр Жсіп жазуына сай, Алаш – азабай. Сол азабайды ш лы болыпты – Аарыс, Жанарыс, Бегарыс.

Аарыс лы – йсін. Бл лы жз йсін деп аталды. йсін Ксем басаран жрт лы жз аталады. Тп азыы Салышы, Ханны баташысы болсын. Жауа шапанда блар шаппасын. Тас-тйін болып трсын десіпті.

Предлагаем ознакомиться:  Как чистить имбирь корень, нужно ли чистить имбирь от кожуры в домашних условиях для чая, как правильно почистить

Жанарыс лы – Арын. Бл Орта жз Арын деп аталды. Арын Ксем басаран жрта Орта жз деп ат ойысыпты. Орта жз тосауылшысы орта буында жрсін. Ханны аылшысы болсын десіпті.

Бегарыс лы – Алшын. Бл Кіші жз “Алшын” деп аталды. Алшын Ксем басаран жрт Кіші жз аталады. Жаудан беті айтпайтын ержрек, арсы алдында жріп жан адірін білмейтін, блар кезеуілші болып, е алдында жріп жауа шабатын болсын. Ханны ораушысы болсын десіпті, лы бабаларымыз [1-4].

азаты ш жз аталан жері, осы делінеді шежіреде [9; 10].

азаты аза болып, кзге тсіп, ауыза ілінгені осы Алаша ханны хан болып тран кезі. азаты басын осып, біріктіріп, оныс ондыран да Алаша хан мен Алаша ханны лы Жошы хан. Сонан бері Алаш ранды аза баласы ел басына кн туанда, “Алаш-Алаш” деп айай саланда естіген азата ес алмайды”, – дейді аза шежіресі.

Сонымен лы дала кшпелілеріні ділет, ы жне билік задарыны жне баса салт-дстр, рып, деп, дет, ырым, тиымдары Шыыс хан Жосыы баптарыны жаласы. Міне, осы билік задарыны бірсыпыра ымдарына жне оны жасаушылара тоталайы. Баянды Жошы ханнан бастайы.

Жошы хан (1187-1227) – Шыысханны лкен баласы, лдарыны ішінде кесіні аылдасатын бірінші адамы болыпты. Дешті ыпшатаы феодалды Мемлекет – Жошы лысыны негізін салушы, Жошы улетіні Алтын Орда мен Дешті ышпатаы басшысы. Шыыс хан империясында ірі скери рі мемлекет басшысы.

1223 жылы кктемде Жошы кесіні шаыртуымен Сайрам мен Талас аралыындаы ланбасы жазыында жиналан рылтайа келді. Шыыс хан алып империяны жерін блген кезде Жошыа Ертістен бастап Орал тауларыны аралыы, одан рі батыса арай жаулап алынан жерлер тиді. Ордасы Ертіс алабында болды.

рылтайдан со Шыысты Жошыдан баса балаларыны брі кесімен бірге Шыыса оралды. Жзжаниды млімдеуіне араанда: «Жошы ыпшатарды жері мен суын, ауасын крген кезде дниеде бдан арты жерді, бдан арты сап ауаны, млдір суды болуы ммкін емес екенін ып, ыпшатарды жасы кріп кеткені сонша, зі осында алып, бл жерде айбынды мемлекет руа бел байлаан. Шыыс ханны Білігі мен Жосыын аза жерінде алыптастыран адам – Жошы хан.

асым хан (1445 ж.ш.т. – 1518 ж.ш..) – аза ханы, аза хандыыны иегізін салушыларды бірі – Жнібек ханны баласы. Шешесі Жаан бегім Мхаммед Шайбани ханны інісі Махмуд слтанны шешесіні туан сіілісі. асым ханны ішкі жне сырты саясаты, ел басару дісі т.б.

жнінде млімет те аз. Мхаммед Шайбаниды аза билеушілеріне арсы соыстары туралы деректемелерде асым ханны аты алаш рет аталады жне оан «белгілі слтандар мен бахадрларды» бірі деген баа беріледі, «Брынды ханны атты скеріні жетекшісі» екені крсетіледі. Брынды хан Самарана кетуге мжбр болып, шет жерде дние салды да, асым хан билікті з олына алды.

асым хан билеген кезеде азатар мен Шайбани улеті арасында Сырдария маындаы алалар шін атыыстар мен соыстар одан рі жаласты. 1510 жылды ысында Шайбани хан скері лытау бктерінде отыран асым ханны лысына шабуыл жасады. Олара кшті тойтарыс бере алмайтынын білген асым хан шегініп кетті де, ттиылдан шабуыл жасап, дшпанын тас-талан етті.

асым ханны аса жолы – асым ханды ран кезде (1511-23) ел басару ісінде колданылан дет-рып задары. Негізі XIII асырда Шыыс хан, Жошы ран «яру» заынан алынан, азаша «жары»

(хаиат) деген ымды білдіреді. Тпкі мні жарудан, нрсені салмаын бір жаына аудармай, дл, діл айырудан шыан. Дауды діл, тура шешкен билерді халы барасы ардатап «ара ылды а жаран» деп мадатаан.

Оны екі жаыны біреуіне арты жібермей, дл айыру ділдікті мезеуі болан. «Жары» заыны негізгі мні осында. зіні мазмны бойынша бл заны тбегейлі идеясы ежелгі скери демократия арнасына барып тіреледі.

XV асырды соында XVI асырды басында Бхарды ишан-азылары аза лкесінде діни гіт таратып, «ежелгі Жары заын алдырыдар, ол ккке табынатын дінсіздікті ісі, шариат аидасына ауысыдар. Сендер ант бергенде “кк сосын” демедер, “ран сосын” деп, ранды бастарыа ктерідер» деп гіттейді.

Біра халы барасы оан селсо арап, сол заманда шариат аидасына ойыса оймайды. Уаытыны кбін мал баумен ткізген халы барасына шариатты аидалары те иын болып крінген. Сондытан шариатты кіргіземін деген хандара халы барасы атты наразылы білдіріп, кейде ктеріліске айналдырып отыран.

Бл тарихи уаиаларды жасы білген асым хан, саяси жадайды шиеленіскен кезінде, халы барасыны, билер тобыны кптен бергі ойына арсы трмай, айта олармен бірігіп, шариат заын гіттеген Бхарды ишан-азыларыны тіміскілеуін тойтарды. Шариатты бтіндей алдырып, халыты тілегіне жаын рі ерте заманнан олара тсінікті ежелгі «Жары» заын жаадан кшейтеді.

Бл заа кірген ережелер:

1) Млік заы (жер дауы, мал, млік);

2) ылмыс заы (рлы, кісі лтіру, талау, шабу) ;

3) скери задар (аламан міндеті, осын жасау, ара-азан, ерді ны, тлпар ат);

4) Елшілік жоралары (майталманды, шешендік, халыаралы атынасында сыпайылы, дептілік);

5) Жртшылы заы (шлен тарту, ас, той, мереке стіндегі ережелер, жасауыл, бекеуіл, ттауылдарды міндеті).

«аса жолды» задары згерусіз 17 асыра жетіп, Есімні кезінде (1598-1645) «Есім ханны ескі жолы» деп аталады [19].

Есім хан (т.ж. белгісіз – 1645 ж.ш..) – Орта жз ханы (1598-1645) Шыай слтанны баласы, Орта жздегі аза хандары улетіні (XVII-XVIII.) басы. Есім хан Тркістан аласындаы аза хандарыны ордасында трды. 1598 ж. аза слтандары Сырдария маындаы алаларда, Тркістан, Ташкентте т.б. мрагерлік билік шін Мауараннахрмен арадаы байыры кресті кшейтіп, Тркістаннан Самарана дейінгі жерді басып алды.

Есім хан соыста айрыша кзге тсіп, «Есегей бойлы ер Есім» атанды.

Туекел лгеннен кейін (1598) таа отырды. 1599 ж. Бармен шарт жасасып, соны негізінде Ташкент аласы атрабымен оса 200 жыл бойы аза хандарыны билігінде болды. Есім хан ойрат-алматара арсы крес жргізді. Бір орталыа баынан мемлекет руды кздеді. Шыыс Тркістандаы шар аласына жоры жасады. аза-ырыз ынтымаын орнатуа кш салды.

Есім салан ескі жол («Есім ханны ескі жолы») – Есім ханны ел билеуі тсында (1598-1645 ж.ш.) алыптасан дет-рып, жол-жобалар.

Ондай жол-жобаларды бірсыпырасы «асым ханны аса жолы», «Есім ханны ескі жолы», «Туке ханны жеті жарысы» деген атпен ереже ретінде дет-рып нормаларында XIX-XX асыра дейін олданылды. Есім хан бір зі ана кім болу, елді жуасытып баындыру, баса елдерге шабуыл жасау саясатын стады.

Сондытан ол ана ан алу, мертіктіргенді мертіктіру, кек алу, н тлеу, барымта алу, лды сату, дре соу, кп йел алу, алы мал тлеу, мегерлікті сатау, зекет, шыр жинау, айып салу, діни шпенділіктер сияты патриархалды-лтты ескі салта ара тіреп, соны уаыздады. Халы Есім ханны ескішіл істерін «Есім ханны ескі жолы»

(кертартпа жол) деп атады.

з Туке хан (1642 ж.–1718 ж.) – аза ханы (1680-1718), аза ханы Салам Жгірді (1598-1654 ж.ж.) баласы, Тркістан аласындаы аза хандарыны ордасында туды. Туке ханды кіметті жатады, билерге ара сйеп, феодалды асйектер-слтандарды лсіретуге тырысты. Туке хан бас билермен кеесе отырып, «Жеті жары» дет за жинаын шыарды.

«Жеті жары» орыс тарихында «Туке хан задары» деген атпен белгілі. Онда азатарды деттегі задарыны біратар ережелері бекітілгенімен, жина феодалды рылысты кшейтуге баытталды. Тукені ханды кіметті ныайту рекеті нтижелі болды, бытыраы аза хандытары бір орталыа баындырылды.

Ал, Туке ханны зі з Туке хан аталды. Туке хан сырты саясатында Россиямен дипломатиялы жне сауда байланыстарын орната бастады. 1716 ж. Туке хан жоарлара арсы шыу шін Россиядан скери кмек срады. йткені 1698 жылдан бастап ойрат жне аза феодалдары арасында арулы атыыстар басталан еді.

Жоар ханы Севан Рабтан билік ран кезде мндай соыстар здіксіз болып трды (1711- 12, 1714Туке хан задары – 17 асырды аяы мен 18 асырды басында алыптасан аза ы нормаларыны жиынтыы болды. Кеінен аланда Туке хан задарыны рамына: 1) байыры дет-рып нормаларыны Туке тсында «жаартылан» феодалды кодексі – «Жеті жары»; 2) билер сотыны тжірибесі: тйінді биліктер, шежірелер; 3) са хандытарды зара бірлігін, ынтыматастыын ныайтып, сырты жаулара арсы труа жмылдыруа жне ру, тайпа басшыларыны (би, батырлар) саясиэкономикалы рлін арттыруа, кршілес (Россия, ытай, Бхар) елдермен дипломатиялы жне сауда атынасын ныайтуа арналан задар мен жазба актілер жатады; 4) Туке хан кезіндегі ы нормаларыны жеке салаларына (ылмысты, отбасы, неке) шариат нормалары ыпалын тигізді.

Туке ел басаруда жоары беделді би, батырларды тобына сйеніп, феодалды бытыраылыа бейім са хандар мен слтандарды рлін тмендетуге тырысты. Траты мемлекеттік йымдар: Хан кеесі, Билер кеесі, жыл сайын Тркістан тбінде Клтбеде ш жз шонжарларыны рылтайын шаыру алыптасты.

Туке ханны тсында (1680-1718) бл за лі де шариат аидасымен боялмай, ежелгі билер жасаан алпын жасы сатады. алма шабуылына байланысты тарихи-саяси жадайды шиеленіскен кезі боландытан, сол кездегі тере ойшыл билер – нет Баба, Тайгелтір би, Келдібек би жне оларды айтанын жазушы бала азыбек би 1685-1710 жылдар аралыында Туке хан басшылыымен Жарыны жаа нсасын дайындайды.

Жарыны ежелгі бес тарауына таы да екі тарау осып, «Жеті Жары» (Жеті хаиат) деп атаан. Тукені кезінде осылан екі тарау: 6) Жесір дауы, 7) н дауы. Шапыншылы кезде кісі лтіру кп болан со, н дауын ылмыс заынан жекелеп, з алдына за еткен. XV-XVIII асырда олданылан Жарыны зінділері халы аузында саталан.

Мселен, «ара ылды а жару», «Ерді нын екі ауыз сзбен шешу»; «Тгел сзді тбі бір, тп атасы – Майы би», «Тура биде туан жо». Жарыны бір нсасы «аза хандарыны рсимлері» деген атпен Стамбулда Сулеймен Кануниды кітапханасында саталыпты. Жарыны негізгі ережелерін 18-19 асырларда ел басаран слтандар, билер жасы білген (Абылай, Жгір, Ахмет Жантрин, нанбай ажы). Оларды айтуынан орыс алымдары А.И.

Левшин, А. Ягмин, И.II. Ибрагимов, В.А. Плотников, ДАндре, БончОсмоловский, А.И. Добросмыслов жазып алан. Бл задарды 19 асырды басында жасы білген ататы билер арымбай, Балтекей, нанбай М.М.

Сперанскийді мжілісінде атынасып, «Сібір азатары туралы за» (1824) жасауа атысан. асым хан мен Есімні задарын кесі нанбайдан жазып алан Абайды інісі – Халиулла скембаев. Ол лген со достары бл задарды Сібірде шыатын газетте жариялаан. Сонымен, Жары задары аза халыны рухани тіршілігінде айын із алдыран тарихи ескерткішті бірі [16-25].

ЖЕТІ ЖАРЫ 1-ші жары. Ктеріліс жасап, блік шыаран кісілерге лім жазасы бйырылсын (Бл жары мемлекетті бтіндігін сатау талабынан туды).

2-ші жары. Тркі халыны мддесін сатып, елге опасызды еткендер лім жазасына бйырылсын (Бл Жары халыты орта мддесі – елді бтіндігін ораан бірттас оамды сананы жемісі).

3-ші жары. Мемлекет ішінде жазысыз кісі лтіргендер лім жазасына бйырылсын (Бл жары да жабайылыты тменгі сатысына тн кісі лтіруге тыйым салан жне мдениеттілікті белгісі ретінде танылуа тиіс те елеулі жаалы).

4-ші жары. зге біреуді йелімен зинаорлы жасап, а некені бзушылара лім жазасы бйырылсын (Бл жары да шаыраты бірлігін амтамасыз еткен, неке парызына адалдыты талап еткен маызы зор жаалы).

5-ші жары. реде тран, тсаулы жрген сйглік атты рлаан кісіге лім жазасы бйырылсын (Ол кезде “ер анаты – ат” елді, мемлекетті соыс кші ретінде бааланды).

6-шы жары. Тбелесте мертігуді тріне арай тмендегіше мліктей н тленсін: а) біреуді кзін шыаран кісі айыпа ызын береді, ал ызы жо болса, ызды алы малын береді;

) трт мшені бірін мертіктірген кісі айыпа ат береді.

7-ші жары. рланан жылы, зге де нды млік шін он есе арты айып тлеттірілсін.

з Туке хан заманында Шыые хан Жазасыны жаырыы лі де кшпелілерді лаында еді. Кріп отыранымыздай, Жеті жарыны 1жарысы Жосыты 2-ші бабымен, 4-жары – Жосыты 1-бабымен, 7-шы жары – Жосыты 29-шы бабымен мазмндас [12]. Енді Білік пен Жосыты ел есінде саталанына мысал келтірейік.

Халыты салт-дстрін бзандар зады бзан ретінде жазаланады, она ондырмаана айып бар.

онаасыны дрыс бермегендер – жазаа лайы.

Тентекке ке-шеше ана емес бкіл ауыл, асаал жауап береді.

Ара ішіп лгендерге жаназа шыарылмайды жне блек жерленеді.

Малды рісін, жусауын бзана – айып.

Кйеуі айтыс болса, йелі бір жыла дейін трмыса шыпайды.

Жесір йел “ерден кетсе де елден кетпейді”, кйеуіні аа немесе інісіне трмыса шыуы тиіс. Егер йел баса біреуге кететін болса, бл “жесір дауы” заымен шешіледі.

“Табалдырыты басу” аза арасында жаман ырым ретінде осы кнге дейін саталан. Мысалы: “Табалдырыты баспа”, “табаныды тартпа”, секілді тиымды келтіруге болады.

Сонымен, біз Білік пен Жосыты аза елі хандарыны жарысына жне елімізді дет-рып задарына айналанын кріп отырмыз.

Шындыында Білік пен Жосы задары халы жрегінен орын алып, дние таным сабаы ретінде лы далаа ке жайылан. Алашы нсадаы Білік пен Жосы аты мытыланымен, мазмны мір сріп келеді.

Пайдаланылан дебиеттер

1. Абиль Е.А. История государства и права Республики Казахстан.

Караганда, Учебная книга, 2005, 256 с.

2. Абдакимов А. История Казахстана (с древнейших времен до наших дней). Алматы, Казахстан, 2001, 488 с.

3. Артыбаев Ж.О. Алаш м Алаша хан //Вестник КазГНУ, серия историческая, 1991, № 11, с. 191-202.

4. Артыбаев Ж.О. Алаша хан (казахское шежире об эпохе Алаша хана) //азастандаы тарихи-мдени рдістерді ткені, бгіні мен болашаы. Сб.:

Маргулановских чтений. Жезказган, 2000, с. 12-18.

5. Бартольд В.В. Тюрки: двенадцать лекций по истории турецких народов Средней Азии. Алматы, Жалын, 1993, 192 с.

6. Утемши-хаджи. Чингиз-наме. Алматы, 1992.

7. Хара-Даван Э. Чингисхан как полководец и его наследие. Элиста, Калмыцкое книжн. Изд., 1991, 196 с.

8. Скрынникова Т.Д. Харизма и власть в эпоху Чингиз-хана. Москва, 1997.

9. дайберділы Ш. Трік, ырыз-аза м хандар шежіресі.

Алматы, Ол-Жас басп., 2004, 80 бет.

10. Кпеев М.Ж. аза шежіресі. Алматы, 1993.

11. Альджапов О. Предания об Алаша-хане и об его сыне Джучи-хане.

«Киргизская степная газета», 1897, № 13, 14, 18.

12. Кктнді Х.. Аспан мен Даланы трт мытылан тарихы. Москва, асиет, 2001, 465 бет.

Предлагаем ознакомиться:  Акции "Пятерочка" Самары на сегодня -

13. Моолды пия шежіресі. Алматы, нер, 1998.

14. Юдин В.П. Орда Белая, Синяя, Золотая… //Казахстан, Средняя Азия в XVI-XVIII веках. Алма-Ата, 1983.

15. ашари М. Трік тіліні сздігі: (Дуани лат-ат-трік) 3 томды шыармалар жинаы. /аза тіліне аударан, алы сзі мен ылыми тсініктерін жазан А.. Егеубай, 3. т. Алматы, ХанТ., 1998, 600 бет.

16. Гурлянд Я.И. Степное законодательство с древнейших времен по XVII столетие //Известия общества археологии, истории и этнографии при Казанском университете. Вып. 4-5, Казань, 1904, Т. ХХ.

17. Ибрагимов И. Заметки о киргизском суде //Записки Русского императорского географического. 1878, Вып. VIII, № 2, С. 233-257.

18. Зиманов С., серов Н. “Жеті Жары” жайлы //Проблемы казахского обычного права. Алма-Ата, Наука, 1989, С. 8-29. 144 с.

19. Марлан.Х. асым ханны аса жолы //СЭ. Алмты, 1975, Т. 6, 541-542 б.

20. Левшин А.И. Описарие киргиз-казачьих или киргиз-кайсацких орд и степей. Изд. 2-е. Алматы, Санат, 1996, 161-165, 655 с.

21. Кузембайулы А., Абиль Е. История Республики Казахстан.

Костанай, Костанай-полиграфия, 2006, 350 с.

22. Адарбеков Т. Мемлекет жне ы теориясыны негізгі мселелері. Алматы, За дебиеті, 2008, 255 бет.

23. Булгакова Д.А. Мемлекет жне ыты жалпы тарихы. Алматы, За дебиеті, 2004, 222 бет.

24. азастан республикасы мемлекет жне ы тарихынан хрестоматия //раст. Н.О. Дулатбеков. Астана, Парасат, 2003, 312 бет.

25 Сапаралиев. азастан мемлекеті мен ыыны негіздері.

Алматы, Атамра, 2003, 192 бет.

Тркі ркениеті ІХ-ХІ асырларда болып ткен Мсылман ренессансында шпес із алдырып кетті. кінішке орай, дниежзілік тарихнамада Батыс Европа ренессансынан лдеайда брын болан Мсылман ренессансындаы тркілерді орны мен рліне жеткілікті кіл бліне бермейді. Тікелей мселені зіне кшпес брын «ренессанс» немесе «рлеу» тсінігін талылау-а кіл блу – ажеттілік.

ылымда алыптасан кзкарас бойынша «ренессанс» терминініе классикалы ежелгі дниені айта ркендеп, глденуі деген маына мазмн береді. XVI асырды ортасында Жоржо Вазари ХІУ-ХУ. Италия тарихы шін осы терминді ылыми трыда алыптастыраны белгілі. Бл дуірді немістер – «реформация», француздар – «ренессанс», ал итальяндар – «чинкве-ченто» деп атаса да ол дуірді мазмны бЛ атауларды ешайсысымен де шектеліп ала алмайды».

Кейінгі кезде бл терминмен ежелгі грек мдениетіні ана емес, сонымен бірге Шыыс елдеріні бірінде немесе жалпы Шыыс мдениетіні ркендеуін де айтады. айта рлеу деп жалпы мдениетті ркендеуін, ал ерекше маына-да орта асырлар мен жаа заманды жаластыран мдени кезеді де айтады.

Академик Н.И. Конрадты пікірі бойынша «айта рлеу» Европаа ана тн былыс емес, андай да бір халытарды белгілі бір тарихи даму кезеіне сйкес келетін тарихи процестерді жалпы зандылытарыны бір крінісі болып табылады(1,161б.) Сондытан да Шыыстаы ренессанс мселесі барлы Шыыс елдері мен халытарын леуметтік-экономикалы форма-цияларыны дамуын тереінен жан-жаты зерттеуді ажет етеді.

Ренессанс проблемасын оамны леуметтік-экономикалы дамуынан бліп алып, тек мдениет тарихы трысынан арастыру, мселені зерттеу алдынала стсіздікке рындырумен бірдей.

айта рлеу дуіріне белгілі бір дрежеде классикалы анытаманы з кезінде Ф. Энгельс бере алды. Оны діл айтуынша айта рлеу ткендегіні, ескіні, антиканы айта жаыруы ана емес, бЛ дуір сауда мен олнерді орталыы – алаларды дамуы ала сословиелеріні пайда болуы, оам мен мдениеттті ркендеуі, сонымен атар, феодалдардан да жне халыты ішінен де зиялылыар ауымыны блініп шыуы болып табылады.

Бдан рі «…барлыы дерлік з заманыны масат-мддесіне сай мір среді, партиялара блініп, біреу сзбен, аламмен, біреу семсермен, ал енді біреу онымен де басалармен де бірге болып, практикалы креске белсене атысады(2,3б.).

Шынында да Европадаы классикалы ренессансты Шыысты немесе мсылман айта ркендеуімен салыстыру жне оларды састы жатары туралы пікір таластыруды азіргі ылым дамуыны дрежесінде беретін пайдасы шамалы. Оны з кезінде шыыстанушы В.В. Бартольд те атап ткен.

йткені Европа жадайындаы ренессанс – классикалы антика заманындаы нер, ылым мен дебиеттегі жетістіктерді бааламаан «араы орта асырды» айтадан бойына сііріп, пайдалану немесе жоалтан, айырылан айталанбаандыты, жаашылдыкты крінісі ретінде бой береді.

Сондытан да егер біз дниені екі жаындаы айта ркендеуді салыстырса, оларды састыы жаынан грі ерекшеліктері мен айырмашьшытарына басым кіл аудару ажет.

Ренессанс мселесі туралы тарихнамада Шыыстаы «ркендеуге»

батысты немесе эллинистік кзараспен арастырушылар да, сонымен атар, керісінше бл баытты сынаушылар да ездеседі. Батысты трыдаы кзарастар мсылман ренсессансындаы ежелгі Европа мдениеті мен элленизмні рлін жоары, басым етіп крсетсе, бЛ баытты сынаушылар кне грек мдениеті серін толы жоа шыармастан бны себептерін, негізінен Шыысты зінен іздестіреді.

Мсылман ренессансын зерттеушілерді осы рлеуде арабтарды парсыларлы немесе эллинистік грек мдениеті мен европалытарды ыпал-серлері мен лестері туралы тоталып, атап туі жиі кездеседі. Осы орайда ортаасырлык тркілерді Шыыс ренессансындаы орны мен лесіні крсетілмеуі, ал аталан кнде тркілерді «мсылман туы астында бркемеленіп», арабтар болып шыатындыындыын айта кету орынды.

Сондытан, сзіміз длелді болу шін тмендегі мселелерге кіл аударайы.

Араб халифаты империясыны соы улеті аббасидтер X асырды ортасында лсіреп, здеріні маайындаы тркілерден ралан скери олбасшыларды ыпалына тсе бастады. 945 жылдан бастап Халифат тек Бададтаы сарайда трып, монол шапыншылыына дейін іс жзінде мемлекет басарудан алды.

Тарихта халиф Манср (726-766) тсында-а тркілерді халифат маайында крнекті орын ала бастаанын круге болады. Мысалы, тохаристанды тркілерден Бармаклы Халит пен Яхьялы екеуіні салдыран сарайлары мен йымдастыраи кітапханалары парсы, грек жне санскрипт тіліндегі ылыми шыармалар мен философиялы кітаптар арабшаа кптеп аударылды(3,190б).

Бадад манайындаы Самарра мен Египеттегі Каир жне Ел-Катай алалары халифаттаы тркілер ркениетіні орталытары десек ателеспейміз. Самарра IX асырды соына арай 33 шаырыма созылан, тркілер тратын калаа айналан болатын. Ондаы сем архитектуралык крылыстарды (бдан былай санат дейміз негізінен тркілер салды.

865-905 жылдары тркі командашысы Ахмед Тулун Мысырды билеген кезінде тркілер шоырланан Ел-Катай мен Каир алалары мдениет ркениетін бастарынан кешірді. Ел-Катайдаы мешіт, сарай, мдениет йлерін салуда ааш жне гипс материалдарын олдану жоарыда аталан Самаррадаыдай тркілерді діс-тсілдері аркылы жргізілді.

Халифатты кші шарытау шегіне жетіп тран кезде тркі олбасшыларыны ер жрек, батыл датысы – Бежкем болды. Ол аз ана, 300 шаты жасаымен халифатты Вавилон аймаын билеп трды. Халиф исламны шиит блігіне арсы кресте Бежкемге сйенді. Ол Бададтан шииттерді уып, халифті сеніміне ие болды. аблетті жне ер жрек олбасшы екендігін Бежкем сіресе Сирия мен Месопатамияны билеген Хамдинидтер улетіні кілдерімен кресте танытты. Мысалы, ол зіні тркілерден ралан жасаымен л-Баридиді 10 мыды скерін жеіп шыты (6,35б.).

Негізінен тркілер шоырланан халифат рамындаы аудандарды елдегі саяси маызды кшті болды. Бададты бас судьясы – «кади зін орнынан аламын деген халифа «егер ол Хорасана шаымданса бкіл халифатты іргес шайалатындыымен»(7.20б.) орытуы кездейсо емес еді.

Сот, ы істерін жргізуде де Халифат аудандарын басаран тркі тектес басарушылар дінге негізделген «кадилік» жйеден грі демократиялы рылымнан тратын азаматтык ы органдарына сйенді.

Мысалы, Египеттегі басарушы трік Ахмед тулун з кезінде «кади сотынан бас тартып, азаматты сот жйесін енгізді(8,15б).

Египет пен Сирия билеген тркі улет: тулунидтардан со, Тркістан тркілеріні ихшидтар улеті келді. «Ихшид» – Ферана басарушыларыны титулы болатын. Мухаммед ибн Тугдж 935 жылы Египеттегі халифтын наместнигі ызметіне таайындалды. Кейін, 941 жылдан бастап оны ол астына Египет, Сирия. Йемен, Мекке жне Медине облыстары арады.

Мухаммедті кшейгендігі сондай, оны халиф ал-Мустакфи саяси трыдан «мазасыз Бададты» басару ызметіне шаыранда сынысын абылдамай тастады.

Махмуд ихшид алып денелі, зор кш иесі болан. Садаыны лкендігінен зінен баса ешкім тарта алмаан. Жасаы да сол замандаы е алдыы атарлы ару-жарапен жабдыталан. Египетте з атынан аша сотыран. Жеке басында ааулы, сенгіштік. адалды, сонымен атар дниеорлы мінез-асиеттерді атар боландыы туралы кптеген деректер кездеседі.

Тркілер халифат тсында алашы халыты ауруханаларды салу ісінде де алашыларды бірі болды. Мысалы, Египетте 873 жылы алашы аурухананы Ахмед ибн Тулун салдырды. БЛ аурухана мен емханасы бірге ірі комплекс еді. Онда ерлер мен йелдерге арналан моншалар болды.

Бір жаынан бл денсаулы сатау комплексі негізінен арапайым халыа арналды да, онда сарай маы шенеуніктері немесе скери шендегі адамдара кызмет крсетілмеді. Ауруханаа тскен адам, киім, аша жне басадай заттарын сол мекемедегі арнайы сатайтын орына тапсырма алды.

БЛ мекемеге мы динар ел басарушы тарапынан беріліп, Ахмедті зі аптаны жма КНІ барып трды. Ах-Тулун сонымен атар, мешіт жанынан дріхана аштырып, онда дрігер р аптаны жма кні ауруларды аысыз емдейтін ылды. Ауруханада аыл-есі кем адамдара арналан блме де болды. Ал жылы трік мірі Бежкем Тигр зені жаасында халифатты шінші ауруханасын салдырта бастады(9,193б.).

ркениетті ай саласында болмасын: басару, сот, білім, ылым жне т.б. ортаасырлы тркілер белсене ат салысты, ал тіпті кейбірінде жетекші орын аландытары да байалады. Оларды толы длелдеуге лі де клемді зерттеулер ажеттігі айтпаса да тсінікті.

Басшылары тркі улетінен шыан халифат рамындаы ала адамдарыны демалу, кіл ктеру орындары азіргі ркениеттілік трыда йымдастырыланы байалады. Мысалы, Египетте тркі улетіні тулунид тегінен шыан Хумаравайхи зор клемде жануарлар паркін йымдастыран.

Жануарларды тр ерекшелігіне арай тор блімшелер мен су бассейндері жасылынан (10, 320б.).

Тркілерді ортаасырлы алалы мдениетке шаруашылы німдерін ндіру мен оларды саудаа шыару арылы елеулі лес осты. Мысалы, АТепе мекені тркілер міріні маызды бір даму кезеін, яни бір жаынан кшпелі, екінші жаынан отырышылыа кше отырып, керуен сарайларды кбейту арылы сауда жолына тартыланын, аырында бір кешендік мденишаруашылы типін алыптастыра аланын крсетеді.

Кшпелі тркілерді сарылмас, немі келіп тратын шикізаттарыны арасында алаларды здері белгілі бір нім шыаруа мамандана бастады.

Мысалы. л-Макдисиді хабарлауы бойынша: «Шаштан сапалы ертоымдар, о салыш орамсатар мен орамалдарі Тері, тріктерден келіп иленеді…

Ферана мен Испиджабтан а матамен, арумен, семсерлермен, мыс жне темірмен Шелжіден кміс келеді. Хутталдан келген сияты, Тркістаннан бл жерлерге жылы мен кашыр келінеді» [11, 82-83].Волгин Бдан кейін біз араханидтер улеті келер алдындаы Отстік азастан мен Жетісуда мемлекет ішіндеп маызы орасан зор болан, орта рынокты алыптасып бастаанын байаймыз. рине, мндай былыс сол кезенде тек отырышьшар мен кшпенділерді нерлым тыыз, жаын кршілес тру нтижесінде ана ммкін бола алды.

Халыаралы сауда тауарларыны біраз блігі Жетісу мен Отстік азастанда алып отырды. Византия, Соды, ытайды шекей бйымдары мен ымбат заттарын тркі ааны жне баска бай асйектер сатып алатын еді. Оан мысал ретінде осы жерлерде археологиялы азба жмыстары арылы табылан византиялы белгісі бар кміс мыралар мен оларды алтын тегелері жне ытай айналарын айтуа болады. Жетісуда орналасан карлытарды сауда катынасында ытай ерекше орын алды.

Одан жібек ала отырып, кшпелі тркілер здеріні шикізат німдерін ткізіп отырды. Алайда олар тек шикізат ана апарып оймай, сонымен атар здері жасаан бйымдарын ткізді. Мысалы, май, тз, алкан жне найза, сонымен атар мата жне мускус жеткізілді. Бл ретте ытай деректерініі карлытар жнінде оларды сауда ісін жетік білетін саудагерлер екенін растайтындыын еске ала кету орынды.

ІХ-Х асырларда Отстік азастан мен Жетісу арылы тетін сауда жолыны одан рі ркендеуіне ислам дініні зор ыпалы болды. Олар з каражаттарын базарлар мен оларды мекемелерін кбейтуге жмсап отырды.Тркілерді кшпелі блігінде сауданы еркін дамуына сол кездегі тркілерді онажайлыы, меймандостыы кп септігін тигізді. йткені тркілер саудагерлерді ерекше ктіп арсы алатын жне осы арылы сол саудагерлер еліне баранда здері сондай ммкіндіктер алуына ылы болды.

Тріктерді алалы сауда ісінде жылыны маызы лкен болды.

Жабайы тыммен будандастырылан бл жылылар, тзімділіп жаынан аа, жорыка шыуа тедесі жо болып, сраныс жоары дрежеде болды.

Жылы сатуды баса тркілер мал німдерімен атар баалы а терілерін шыарып отырды.

арастырылып отыран кезеде Орталы Азияда кл саудасы кеінен тараан. лдыа кбінесе жорытар мен шапыншылытарда ола тскен ттындар айналдырылды. л саудасы IX асыра арай кшейе тсті. Оан себеп, араб олбасшыларыны тркі лдарынан здеріні ланын ру болан еді. Ірі транзиттік кл саудасыны жолы Мауреннахр мен Хорезм арылы тті. Бл жерлерде тркілермен бірге славяндар, хазарлар да лдыа сатылды.

орыта келгенде, Орталы Азияда тркілер халифат билігі ыдырай бастаан кезеде саяси билікте де, оамны. мдени-шаруашылы мірінде де жетекші орын ала бастаанын байаймыз. Бл кездейсо емес еді. Бл кез тркілерді мемлкет жне саясат ісінде, болмаса мдениет пен шаруашылы саласында да жоары дегейге, зіндік ркениет шотыына жеткендігі крінеді.

лы Жібек жолы, ала мен кшпенділерді зара бір-бірне ыпалы, сауданы ркендеу процестеріні тек кусі болып ана оймай, оан белсене катысуы, тркілер ркениетіні эволюциялы, біркелкі дамуын амтамасыз етсе, ендігі жерде халифатты клемді «евразиялы» территориясында баса да ркениетті процестермен оян-олты араласып байытылуы уаыт рдісіні белгілі бір кезеінде (ІХ-Х.) тркі ркениетіні «сапалы секіріс»

жасап, тек ана Мсылман ренессансына оматы лес осып оймай, зін дниежзілік ркениетке де таныта алды. Оны длелі де, салдары да болып табылатын тркі ламалары – л-Фараби, Махмуд ашари, Жсіп Баласан жне т.б. Тркілік ркениет – Мсылман ренессансы процесінде скери кштілік пен басшылы жорытарда емес, саяси билікте, яни мемлекеттік жетілдіру жолында мдениет пен нер, санатты дамуына, азаматты оам руда тамыры теренен нр алан, міршендік рдіс трысында кріне алды.

Тарих ылымы мен талымыны маызы оны бір «тарихнамалы кеземен» шектеліп алмай, немі жаласу, згеру, «бекерді бекерге шыару» динамикасын амтамасыз етуінде. Ендеше Мсылман ренессансы немес Шыысты ркендеу дуіріндегі Тркі ркениетіні ролін анытап, оны орнына оятын тарихнама таыны атып келе жатанына кмн келтірмейміз.

Пайдаланан дебиеттер:

1. Конрад Н.И.Послесловие к кн.В.К.Чалоян./ Армянский ренессанс.М.1963.

2. Энгельс Ф. Диалектика природы.Л.,1949.

3. Semsettіn Gunaltay. Abbas ogulari imparatorlugunun kurulus ve yukselisinde Turkulerinin rolu / Belletin sayi.1996, 76.

4. Strzygovski Altay. Iran und Volkervanderung. Leipzig.1917.

5. Kuhnd vr Erdamann. Berlin Muzesi Samarra rehberi. Springer VunstGeschirhte. Cilt.6 P.1933.

6. Мец А. Мусульманский ренессанс. Москва., 7. Wusfenf Anhanger Hiszum. Gottingem.1899.

8. Arabische Text mit Anmerkungen und Registern hrsg.von K.L.15.

9. Ibn al-Giftis al-Hukama. Leipzig, 1903.

10.Мец А. Мусульманский ренессанс. Москва., 1989.

Оцените статью
Про кофе
Добавить комментарий